Σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 682 επ. του ΚΠολΔ, όταν συντρέχει επείγουσα περίπτωση ή για την αποτροπή επικείμενου κινδύνου, τα δικαστήρια μπορούν να διατάξουν ασφαλιστικά μέτρα για την εξασφάλιση/διατήρηση δικαιώματος, την άμεση ρύθμιση κατάστασης, καθώς και να μεταρρυθμίζουν ή να ανακαλούν τα μέτρα αυτά. Ο όρος «επείγουσες περιπτώσεις» περιλαμβάνει όλες τις πιεστικές καταστάσεις που είναι ανεπίδεκτες αναβολών, οπότε το ενδεχόμενο μη άμεσης ρύθμισής τους οδηγεί στη δημιουργία πολύ δύσκολα αναστρέψιμης ή ανεπανόρθωτης βλάβης. Η μη άσκηση ασφαλιστικών μέτρων θα οδηγήσει στη δημιουργία αναπόφευκτου κινδύνου ή την άμεση προσβολή του ασφαλιστέου δικαιώματος του αιτούντος - δικαιούχου.
Όταν δεν υπάρχει ούτε πιθανολογείται επείγουσα περίπτωση ή επικείμενος κίνδυνος, τα δικαστήρια είναι υποχρεωμένα να απορρίψουν την αίτηση λήψης ασφαλιστικών μέτρων, καθώς αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα που θέτει ο ΚΠολΔ, ότι δηλαδή σε περίπτωση λήψης αναγκαστικών μέτρων εις βάρος προσώπων/περιουσίας, εκείνα διατάσσονται μετά την οριστική και τελεσίδικη αντιμετώπιση της απαίτησης, σύμφωνα με τις ρυθμίσεις που ορίζονται στην τακτική διαδικασία.
Ο χαρακτήρας των ασφαλιστικών μέτρων είναι άμεσα συσχετισμένος με τη διαγνωστική δίκη του ασφαλιστέου δικαιώματος, η οποία πρέπει να καταστεί εκκρεμής με την άσκηση τακτικής αγωγής, ή να είναι ήδη εκκρεμής κατά την υποβολή της αιτήσεως λήψεως των ασφαλιστικών μέτρων.
Στα επείγοντα ζητήματα οικογενειακού χαρακτήρα, όπως ενδεικτικά η άσκηση ενδοοικογενειακής βίας, η ανάγκη αποβολής του/της ετέρου συζύγου από την οικία – η απόδοση χρήσης της οικογενειακής στέγης, οι συγκρούσεις μεταξύ συζύγων κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας και της επιμέλειας του ανηλίκου τέκνου (καθορισμός του τόπου διαμονής του, επιλογή του σχολείου στο οποίο θα εγγραφεί κλπ.), όταν αποδεικνύεται ο επείγων χαρακτήρας τους ή η ανάγκη αποτροπής επικείμενου κινδύνου, η αίτηση λήψεως ασφαλιστικών μέτρων εισάγεται στο κατά τόπο αρμόδιο Μονομελές Πρωτοδικείο.
Αναφορικά με τη δικαστική ρύθμιση της σχέσης των συζύγων με το τέκνο τους, στο άρθρο 1511 ΑΚ ορίζεται ότι:
«2. Στο βέλτιστο συμφέρον του τέκνου, που εξυπηρετείται ιδίως από την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του, καθώς επίσης και από την αποτροπή διάρρηξης των σχέσεων του με καθένα από αυτούς, πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του δικαστηρίου, όταν αποφασίζει σχετικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή με τον τρόπο άσκησής της. Η απόφαση του δικαστηρίου συνεκτιμά παραμέτρους, όπως την ικανότητα και πρόθεση καθενός εκ των γονέων να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου, τη συμπεριφορά κάθε γονέα κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα και τη συμμόρφωσή του με τις νόμιμες υποχρεώσεις του, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διατάξεις και προηγούμενες συμφωνίες που είχε συνάψει με τον άλλο γονέα και αφορούν το τέκνο.
3. Η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει να σέβεται την ισότητα μεταξύ των γονέων και να μην κάνει διακρίσεις εξαιτίας ιδίως του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της φυλής, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή όποιων πεποιθήσεων, της ιθαγένειας, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης ή της περιουσίας.
4. Ανάλογα την ωριμότητα του τέκνου πρέπει να ζητείται και να συνεκτιμάται η γνώμη του, πριν από κάθε απόφαση σχετική με η γονική μέριμνα και τα συμφέροντά του».
Σύμφωνα με το άρθρο 1514 παρ. 3 ΑΚ, το δικαστήριο έχει τη δυνατότητα:
«α) να κατανείμει την άσκηση της γονικής μέριμνας μεταξύ των γονέων, να εξειδικεύσει τον τρόπο άσκησής της στα κατ' ιδίαν θέματα ή να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα ή σε τρίτο,
β) να διατάξει πραγματογνωμοσύνη ή τη λήψη οποιουδήποτε άλλου πρόσφορου μέτρου,
γ) να διατάξει διαμεσολάβηση ή την επανάληψη διακοπείσας διαμεσολάβησης, ορίζοντας συγχρόνως το διαμεσολαβητή.
Για τη λήψη της απόφασής του το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη τους έως τότε δεσμούς του τέκνου με τους γονείς και τους αδελφούς του, καθώς και τις τυχόν συμφωνίες που έκαναν οι γονείς του τέκνου για την άσκηση της γονικής μέριμνας».
Ο προσδιορισμός ή η αλλαγή του χρονικού διαστήματος επικοινωνίας με το τέκνο, η ρύθμιση ή μεταβολή στην κατοικία του, καθώς και όλα τα ζητήματα που άπτονται της γονικής μέριμνας και της επιμέλειας του τέκνου, μπορούν να λυθούν και με τη διαδικασία ασφαλιστικών μέτρων, εφόσον πληρούνται οι όροι του άρθρου 682 ΚΠολΔ. Ο αιτών γονέας ζητά προστασία του ασφαλιστέου δικαιώματός του και προσωρινή ρύθμιση της κατάστασης. Οφείλει με την αίτησή του να αποδείξει με ακρίβεια, κατά τα παραπάνω, τους λόγους για τους οποίους το δικαστήριο πρέπει να χορηγήσει άμεσα κάποιο ασφαλιστικό μέτρο, ή κατ’ ελάχιστο να οδηγήσει το δικαστήριο σε θέση όπου κατά πιθανολόγηση θα εγκρίνει τη βασιμότητα των ισχυρισμών του.
Ο γονέας έχει επίσης το δικαίωμα να ζητήσει από το δικαστήριο τη χορήγηση προσωρινής διαταγής, κατά το άρθρο 691Α ΚΠολΔ. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται να επιτύχει, μέχρι και σε 1 - 2 εργάσιμες ημέρες από την κατάθεση της αίτησης λήψης ασφαλιστικών μέτρων, να του χορηγηθεί προσωρινή δικαστική προστασία. Εφόσον γίνει δεκτό το αίτημα έκδοσης της προσωρινής διαταγής, η σχετική αίτηση ασφαλιστικών μέτρων προσδιορίζεται για συζήτηση μέσα σε 30 ημέρες. Σε ενδεχόμενη αναβολή αυτής της συζήτησης, το δικαστήριο μπορεί να παρατείνει την ισχύ της προσωρινής διαταγής μέχρι την επόμενη δικάσιμο, άλλως εκείνη παύει αυτοδικαίως. Ο καθ’ ου η αίτηση έχει δικαίωμα να ζητήσει την ανάκληση της προσωρινής διαταγής, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 691Α παρ. 2 ΚΠολΔ.
Κατά την ως άνω περ. α΄ του άρθρου 1514 παρ. 3 ΑΚ, στοχεύοντας στην ικανοποίηση του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου, το δικαστήριο έχει την εξουσία να κατανείμει την άσκηση της γονικής μέριμνας λειτουργικά, να αναθέσει δηλαδή τις επιμέρους λειτουργίες της (π.χ. την επιμέλεια) στον κάθε σύζυγο, ή συγκεκριμένες πτυχές όλων των λειτουργιών στον κάθε γονέα (π.χ. να ορίσει, μεταξύ άλλων, ποιος θα το μεταφέρει το πρωί στο σχολείο, ποιος θα το συνοδεύει σε επισκέψεις σε ιατρό, σε αθλητικές δραστηριότητες). Η κατανομή μπορεί επίσης να γίνεται χρονικά, όταν το δικαστήριο αναθέτει συνολικά τη γονική μέριμνα με ό,τι αυτή περιλαμβάνει, αρχικά στον ένα και στη συνέχεια στον έτερο γονέα, ώστε να την ασκούν και οι δύο ξεχωριστά, κατά περιοδική εναλλαγή και για ορισμένο χρονικό διάστημα ο καθένας.
Σε άλλες περιπτώσεις, το δικαστήριο εξειδικεύει τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας, μόνο στα ζητήματα που δημιουργούν εντάσεις στις σχέσεις των γονέων, ή ακόμα και αναθέτει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα ή σε τρίτο, όταν αυτό κρίνεται απολύτως αναγκαίο για την εξασφάλιση του συμφέροντος του τέκνου.
Σε άλλες περιπτώσεις, το δικαστήριο εξειδικεύει τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας, μόνο στα ζητήματα που δημιουργούν εντάσεις στις σχέσεις των γονέων, ή ακόμα και αναθέτει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα ή σε τρίτο, όταν αυτό κρίνεται απολύτως αναγκαίο για την εξασφάλιση του συμφέροντος του τέκνου.